Regulacje dotyczące rynku ubezpieczeń i rynków finansowych w Polsce

Najważniejsze zmiany regulacyjne, które weszły w życie lub zostały zapowiedziane w 2019 roku dotyczyły oszczędzania na emeryturę, odpowiedzialności z tytułu rent w przypadku obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego, zmian w ustawie o ofercie oraz kwestii związanych z klimatem, ochroną środowiska i zrównoważonym rozwojem: 

1 stycznia 2019 roku weszła w życie ustawa z 4 października 2018 roku o Pracowniczych Planach Kapitałowych. Tworzy ona prywatny system długotrwałego oszczędzania, w którym oszczędności pracowników są budowane wspólnie przez nich, ich pracodawców oraz państwo. Oszczędności te mają być pomnażane przez wybrane przez pracodawców, w porozumieniu z pracownikami, instytucje finansowe. Uruchomienie PPK nastąpiło 1 lipca 2019 roku i początkowo objęło największych pracodawców zatrudniających powyżej 250 osób. Od 1 stycznia 2020 roku obowiązkiem wprowadzenia PPK zostali objęci również pracodawcy zatrudniający powyżej 50 pracowników. Docelowo, od 1 stycznia 2021 roku, system będzie wprowadzony u wszystkich pracodawców (z wyjątkami wskazanymi w ustawie o PPK).

Kolejnym, obok PPK, elementem kształtowania wzrostu krajowych długoterminowych oszczędności prywatnych jest planowane przekształcenie otwartych funduszy emerytalnych, co ma nastąpić jeszcze w 2020 roku. Zmiany polegać mają na przekształceniu OFE w specjalistyczne fundusze inwestycyjne prowadzące indywidualne konta emerytalne, na które trafić mają aktywa pochodzące z OFE. Natomiast powszechne towarzystwa emerytalne mają zostać przekształcone w towarzystwa funduszy inwestycyjnych. Każdy z ubezpieczonych w OFE będzie mógł wybrać czy zgromadzone w OFE środki zostaną przekazane do funduszu inwestycyjnego (będzie to domyślna opcja), czy też zapisane na indywidualnym koncie prowadzonym w ZUS. Przy czym środki, które zostaną przekazane do funduszu inwestycyjnego, mają być środkami prywatnymi oszczędzającego (obecnie środki zgromadzone w OFE są środkami publicznymi).

Z punktu widzenia funkcjonowania Grupy PZU i wykonywania przez PZU obowiązków podmiotu dominującego, pożądaną zmianą była nowelizacja art. 105 ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 roku – Prawo bankowe. Zgodnie z tą regulacją bank jest zobowiązany udostępnić zakładowi ubezpieczeń informację objętą tajemnicą bankową w zakresie niezbędnym do wykonywania obowiązujących ten zakład ubezpieczeń przepisów dotyczących nadzoru nad grupą, o których mowa w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej oraz przepisów dotyczących nadzoru uzupełniającego sprawowanego na podstawie ustawy z 15 kwietnia 2005 roku o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego. 

Ważną dla zakładów ubezpieczeń regulacją była nowelizacja ustawy z 11 września 2015 roku o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, która weszła w życie 4 maja 2019 roku. Umożliwiła ona przetwarzanie przez zakłady ubezpieczeń danych dotyczących zdrowia ubezpieczonych lub uprawnionych z umowy ubezpieczenia, zawartych w umowach ubezpieczenia lub oświadczeniach składanych przed zawarciem umowy ubezpieczenia, odpowiednio w celu oceny ryzyka ubezpieczeniowego lub wykonania umowy ubezpieczenia, w zakresie niezbędnym z uwagi na cel i rodzaj ubezpieczenia. Do przetwarzania danych w powyższym zakresie nie jest wymagana zgoda osoby, której te dane dotyczą. 

28 września 2019 roku weszła w życie ustawa z 19 lipca 2019 roku o szczególnych uprawnieniach osób poszkodowanych w przypadku wyczerpania sumy gwarancyjnej ustalonej na podstawie przepisów obowiązujących przed 1 stycznia 2006 roku (Dz. U. 2019 poz. 1631). Poszkodowanemu, po wyczerpaniu sumy gwarancyjnej, do wysokości której zakład ubezpieczeń odpowiada za szkodę, w przypadku obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego, przysługiwać będzie roszczenie o wypłatę renty do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Ograniczone jest ono do wysokości sumy gwarancyjnej ustalonej na dzień zgłoszenia roszczenia, jeżeli zakład ubezpieczeń nie był zobowiązany do wypłaty renty na podstawie orzeczenia sądu ustalającego inną wysokość sumy gwarancyjnej, niż ustalona w umowie ubezpieczenia OC. Może mieć to miejsce w przypadku podwyższenia sumy gwarancyjnej na drodze sądowej na podstawie art. 357 kodeksu cywilnego, który umożliwia modyfikację istniejącego stosunku zobowiązaniowego. Roszczenie o wypłatę renty przysługiwać ma za okresy przypadające po dniu wejścia w życie ustawy.

Dodatkowe obowiązki m.in. dla zakładów ubezpieczeń wynikają z ustawy z 16 października 2019 roku o zmianie ustawy o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 30 listopada 2019 roku. Celem tej ustawy jest ustanowienie regulacji prawnych zachęcających akcjonariuszy spółek publicznych do długoterminowego zaangażowania oraz zwiększenie przejrzystości stosunków prawnych pomiędzy spółkami a inwestorami. Wprowadzono m.in. obowiązek sporządzania przez zakłady ubezpieczeń na życie, które lokują aktywa w dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym akcje spółek, opracowania i publikacji polityki dotyczącej zaangażowania, która ma opisywać, w jaki sposób zaangażowanie akcjonariuszy tych spółek jest przez te zakłady uwzględniane w ich strategiach inwestycyjnych. Zakład ubezpieczeń będzie zobowiązany do corocznego opracowania i publikacji sprawozdania z realizacji tej polityki. Ponadto wprowadzone zmiany dotyczą m.in. (i) konieczności poddania pod głosowanie WZA (do 30 czerwca 2020 roku) polityki wynagrodzeń zawierającej opis wszystkich składników, kryteriów, warunków stosowanych do ustalania stałego i zmiennego wynagrodzenia członków zarządu i rady nadzorczej oraz (ii) sporządzania corocznie przez radę nadzorczą spółki sprawozdania o wynagrodzeniach, które ma być badane przez biegłego i opiniowane przez WZA (pierwsze sprawozdanie ma obejmować lata 2019-2020). Ponadto przepisy ustawy, które wejdą w życie 3 września 2020 roku będą pozwalały spółkom na poznanie danych osobowych wszystkich swoich akcjonariuszy w ramach identyfikacji struktury akcjonariatu. 

Coraz większe znaczenie, również w działalności ubezpieczeniowej, będzie miała ochrona środowiska i zrównoważony rozwój. Przejawem tego trendu jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/2088 z 27 listopada 2019 roku ws. ujawniania informacji związanych ze zrównoważonym rozwojem w sektorze usług finansowych, które ma obowiązywać od 2021 roku. Rozporządzenie ustanawia zharmonizowane przepisy dla uczestników rynku finansowego (w tym zakładów ubezpieczeń) dotyczące przejrzystości w odniesieniu do wprowadzania do działalności ryzyk dla zrównoważonego rozwoju oraz brania pod uwagę niekorzystnych skutków dla zrównoważonego rozwoju w prowadzonych przez nich działaniach, a także w odniesieniu do przedstawiania przez nich informacji związanych ze zrównoważonym rozwojem na temat produktów finansowych. Podmioty rynku finansowego będą zobligowane m.in. do publikowania na swoich stronach internetowych informacji na temat swoich strategii dotyczących wprowadzania do działalności ryzyk dla zrównoważonego rozwoju w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych. Dalece zaawansowane są także w UE prace nad rozporządzeniem ustanawiającym tzw. taksonomię inwestycji pod względem ich wpływu na zrównoważony rozwój, które będzie miało zastosowanie m.in. do ww. ujawnień (będzie nowelizowało rozporządzenie 2019/2088). 17 grudnia 2019 roku opublikowano bliski finalnemu tekst projektu tego rozporządzenia (propozycję kompromisową Prezydencji). Dla sektora ubezpieczeniowego przygotowano już także wstępne propozycje uwzględniania kwestii związanych ze zrównoważonym finansowaniem w regulacjach ostrożnościowych, tj. w regulacjach Wypłacalność II.   

Rok 2019 był również okresem, w którym weszły w życie liczne zmiany w obszarze podatkowym, a wśród nich: 

Od stycznia 2019 roku weszły w życie nowe przepisy wprowadzające obowiązek raportowania schematów podatkowych czyli tzw. MDR. Przepisy mają na celu zwiększenie efektywności w walce z nieuczciwymi podatnikami oraz wyeliminowanie tzw. agresywnej optymalizacji podatkowej. Nakładają one dodatkowe obowiązki zarówno na podmioty zajmujące się doradztwem podatkowym, na pracowników instytucji finansowych, jak również na klientów tych podmiotów. 

Od 1 września 2019 roku, zgodnie ze zmianą w ustawie o wymianie informacji podatkowych, klienci instytucji finansowych muszą składać oświadczenie o swojej rezydencji podatkowej z okresu 1 stycznia 2016 – 30 kwietnia 2017 roku. 1 września weszła również w życie klauzula o odpowiedzialności karnej na oświadczeniach dotyczących rezydencji podatkowych. Zastąpiła ona pouczenie o odpowiedzialności karnej za składanie oświadczeń niezgodnych ze stanem faktycznym. 

Od 1 listopada 2019 roku split payment, który był dobrowolny od lipca 2018 roku, stał się obowiązkowy, w odniesieniu do dostawy wybranych grup towarów i usług, dla opłacenia faktur dokumentujących transakcje dokonane pomiędzy podatnikami, których jednorazowa wartość, bez względu na liczbę wynikających z niej płatności, przekracza 15 tys. zł lub równowartość tej kwoty. 

31 grudnia 2019 roku skończył się „okres przejściowy” do wejścia w życie przepisów o „białej liście”, które obowiązują od 1 września 2019 roku, umożliwiając weryfikację statusu VAT kontrahentów w wykazie prowadzonym przez Szefa KAS. Od stycznia 2020 roku, w sytuacji gdy płatność za transakcję pomiędzy przedsiębiorcami, udokumentowana fakturą wystawioną przez podatnika VAT czynnego, będzie przekraczała 15 tys. zł, podatnik jest zobowiązany do uregulowania należności na konto kontrahenta wskazane na „białej liście”. Jeżeli tego nie zrobi, będzie musiał liczyć się z potencjalnymi sankcjami. Te mogą być dla niego bolesne – w przypadku przelewu na rachunek nieznajdujący się na „białej liście” nabywca nie będzie mógł zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu wydatku w tej części, w jakiej płatność przekracza 15 tys. zł. Ponadto, nabywca będzie odpowiadał solidarnie z dostawcą/usługodawcą za nieodprowadzony VAT, w części proporcjonalnie przypadającej na daną dostawę/usługę. W praktyce, nowe przepisy nakładają na podatników obowiązek każdorazowej weryfikacji kontrahenta przy zlecaniu płatności na jego rzecz, w celu upewnienia się czy płatność jest zlecana na rachunek bankowy znany Ministerstwu Finansów. Co istotne, przy weryfikacji rozliczenia transakcji mają być brane dane znajdujące się na „białej liście” na dzień zlecenia przelewu. 

Zmiany w przepisach przewidują nie tylko nakładanie na podatników nowych obowiązków, ale zakładają też uproszczenia. Takim zapowiadanym uproszczeniem ma być likwidacja w 2020 roku obowiązku odrębnego składania deklaracji VAT w obecnej formie i dotychczasowego JPK_VAT. 

Od 2020 roku na grunt podatkowy przeniesione zostanie rozwiązanie przetestowane już w zakresie składek na ubezpieczenia społeczne. Swoje zobowiązania podatkowe z zakresu PIT, CIT, VAT oraz niepodatkowych należności budżetowych Spółki Grupy PZU zapłacą na indywidualny rachunek podatkowy. Tym samym skończy się konieczność dokonywania kilku przelewów na różne rachunki, właściwe dla konkretnego podatku. 

Wybrane orzeczenia Sądu Najwyższego mające wpływ na działalność ubezpieczeniową wydane w 2019 roku 

Z podjętych w 2019 roku orzeczeń Sądu Najwyższego dotyczących ubezpieczeń należy przywołać te najistotniejsze dotyczące: zadośćuczynienia na rzecz osób bliskich poszkodowanego, odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za wydatki poniesione na najem pojazdu zastępczego oraz sporządzonej ekspertyzy jak też nakładania kar przez Prezesa UOKiK za stosowanie niedozwolonych klauzul umownych. 

W uchwale z 22 października 2019 roku, w sprawie sygn. I NSNZP 2/19, Sąd Najwyższy stwierdził, że osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 kodeksu cywilnego. Ta uchwała stanowi pewien zwrot w porównaniu z wcześniejszymi uchwałami Sądu Najwyższego podjętymi w podobnych sprawach. Przyszłość pokaże, czy przedstawione w niej stanowisko przyjmie się w orzecznictwie. 

15 lutego 2019 roku, w sprawie sygn. III CZP 84/18, Sąd Najwyższy wskazał, iż odpowiedzialność ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego obejmuje także celowe i ekonomicznie uzasadnione wydatki, poniesione przez poszkodowanego na najem pojazdu zastępczego w okresie przedłużającej się naprawy, chyba że są one następstwem okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi poszkodowany lub osoba trzecia. Uchwała ta dotyczy czynników wpływających na konieczność korzystania z pojazdu zastępczego, przerwania związku przyczynowego oraz odpowiedzialności różnych podmiotów za konieczność korzystania z pojazdu zastępczego. 

29 maja 2019 roku, w sprawie oznaczonej sygn. III CZP 68/18, Sąd Najwyższy orzekł, że nabywcy - w drodze przelewu - wierzytelności o odszkodowanie za szkodę komunikacyjną przysługuje od ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej zwrot uzasadnionych kosztów ekspertyzy zleconej osobie trzeciej tylko wtedy, gdy jej sporządzenie było w okolicznościach sprawy niezbędne do efektywnego dochodzenia odszkodowania. 

10 września 2019 roku, w sprawie oznaczonej sygn. I NSK 54/18, Sąd Najwyższy uznał, że Prezes UOKiK może nakładać na przedsiębiorcę karę za stosowanie niedozwolonych klauzul umownych wpisanych do rejestru klauzul abuzywnych, ale jedynie w takich wypadkach, w których klauzula została wcześniej wpisana do rejestru na skutek postępowania w stosunku do tego samego przedsiębiorcy.